Fikret Özcan*
Gül tarih boyunca hoşluğun, gençliğin simgesi olması yanında geçiciliğin de simgesi oldu. Pek çok ilah ve tanrıça için yapılan merasimler dışında ölüler için yapılan dinî merasimlerde de kullanıldı. Hoş görünüşü, beğenilen kokusu ve çok renkli oluşuyla gül binlerce yıldır insanların en çok ilgi gösterdiği bitkilerden biri oldu. Grek bayan şair Sappho’nun “çiçeklerin kraliçesi” diye nitelediği güle en erken Homeros’un ‘İlyada Destanı’nda rastlıyoruz. Homeros, Şafak Tanrıçası Eos’u, “Gül parmaklı şafak” olarak niteler. Bu nitelemenin tazelik, gençlik ve yeni başlayan bir şeyi tanımlamada kullanılmış olduğunu daha sonraki kaynaklardan anlıyoruz. Geometrik ve Erken Arkaik periyotta ilah ve tanrıçalara layık görülen yahut ismi onlarla birlikte anılan gülün, Sappho ve Anakreon’la birlikte dünyevileştiğini, beşerler katına indiğini görüyoruz.
ANTİK DEVİRDE GÜL ÇEŞİTLERİ
Kültür gülünün Anadolu’ya ve oradan batıya nasıl ulaştığını bilmiyoruz. Ancak genel görüşe nazaran gül, Çin (?) ve Persler üzerinden Anadolu’ya gelmiş olmalı. Günlük yaşama dair çabucak her şeyi betimlemiş olan Eski Mısır’dan günümüze ulaşan fotoğraflar ortasında gül tasvirine pek rastlanmazken metinlerde güle yer verilmiştir. Hasebiyle gül, Eski Mısır’da Pers Hükümdarı Kambyses’in Mısır’ı fethinden çok evvel, muhtemelen MÖ 12.-11. yüzyılda, yetiştirilmese de bilinmekteydi. Çağdaş muharrirler, Büyük İskender sonrası Grek Kültürü’nün doğuya yayılmasıyla gülün Mısır’da yetiştirilmeye başlandığını kabul eder. Homeros ve Hesiodos üzere MÖ 8. yüzyıl şairlerinin güle değinmelerinden, bu bitkinin kıymetli bir çiçek olarak kabul gördüğü bilinse de yetiştirilmesine ve tipine dair bilgiden yoksunuz. MÖ 5. yüzyılda ise tarihçi Herodot Makedonya’da, ‘Midas’ın Bahçeleri’ olarak isimlendirilen yerde (Bermion Dağı etekleri) zaten yetişen altmış yapraklı gülün olduğunu ve bu gülün öbür güllerden çok daha güzel koktuğunu aktarır. Herodot’un burada kelamını ettiği gül, yaban gülüne benzeri bir gül olmalıdır. Müellifin öteki güllerden de bahsetmesinden yola çıkarak en geç MÖ 5. yüzyılda çeşitli gül cinslerinin bilindiğini yahut yetiştirildiğini söyleyebiliriz. Tarihî kaynakların yetersiz olmasına rağmen, Batı’nın yeni gül çeşitleriyle tanışmasının Büyük İskender’in Doğu seferleriyle ve daha sonra da Orta Çağ’da Haçlı Seferleri ile gerçekleştiğini söyleyebiliriz.
Campania’dan mezar resmi, MÖ 4. yüzyılın ikinci yarısı. Dresden, Albertinum, Hettner 116-248Kaynak: K. Knoll, Die Antiken im Albertinum.
Güller hakkında birinci sistematik bilgiyi ve tanımlamaları Aristoteles’in öğrencisi Theophrastos’tan öğrenmekteyiz. Theophrastos, Aristo’nun hayvanlar için yaptığı sınıflandırmayı bitkilere uygulamış, ‘Historia Plantarum’ ismiyle bilinen yapıtında güle de yer vermiştir. Theophrastos bu yapıtında üç gül çeşidinden bahseder ve bunların tanımlamasını yapar. Bu tanımlamalara dayanarak bunların rosa canina, rosa sempervirens ve rosa centifolia olduğu varsayılır. Roma periyodunda ise Yaşlı Plinius’un anlatımlarından, parfüm yapmakta kullanılan güllerin bölgelere nazaran nitelik farkı olduğunu anlıyoruz. Yaşlı Plinius’un ‘Doğa Tarihi’nin XXI. kitabında çiçekler, çelenkler ve bilhassa de güller üzerine yazdıkları, antik devirdeki bilhassa de Roma İmparatorluk devrindeki güller hakkında detaylı bilgiye sahip olmamızı sağlar.
Plinius, Romalıların başlangıçta çelenk için bahçelerde yalnızca menekşe ve gül yetiştirdiklerini aktarır. Antik edebiyatta ömrü az olarak bilinen menekşe ve gülün aslen meyyit kültü ile ilgili olduğunu ve aşikâr merasimlerde kullanıldığını düşünürsek, o periyottaki bitki ve çiçeklerin, dinî gereklerin muhtaçlığını karşılamaya yönelik olduğunu savlayabilirdik. Ne var ki muharrir, gülün çelenkler için kullanılmadığını, tersine merhem üretiminde yahut yemek ve içecekleri kokulandırmakta kullanıldığını belirtir. Plinius, gülün başlarda dikenli, beğenilen fakat zayıf kokulu bir bitki olduğunu vurgulamasından ötürü o devirde gülün şimdi kültüre alınmadığını başka bir deyişle yaban gülünü kastettiğini anlıyoruz.
Plinius gül tiplerini yaprak sayısına, gövdenin az ya da çok dikenli oluşuna, renk ve kokusuna nazaran tasnif eder. On iki gül çeşidine değinmekle birlikte bu güllerin özelliklerinden çok az bahseder. Bu nedenle Plinius’un bahsettiği güllerin günümüzde teşhis edilmesi çabucak hemen imkânsızdır. Çünkü muharrir gülleri çeşitlerine nazaran değil, yetiştiği yere nazaran isimlendirir. Güllerin açış vakti, çiçeklerinin ne kadar müddet açık kaldığı da Plinius’a nazaran sınıflamada kıymetli bir ölçüttür. Romalılarda en beğenilen gül rosa campana ve rosa praenestina’dır. Bu güllerden rosa campana en erken, rosa praenestina ise en geç açandır.
TAHIL YERİNE GÜL
Plinius, Pangaeus Dağı yakınlarında yetişen yaprakları küçük fakat çok olan gülden bahsederken bu gülün tarlalara ekildiğini lisana getirir ve orada oturan halka bir ‘ekmek kapısı’ açtığını söyler. En güzel kokusu olan gülün Kyrene gülü olduğunu anlatan müellif bu nedenle en hoş gül merhemi/balsamının orada yapıldığını anlatır. Plinius’a nazaran İspanya’daki Roma kolonisi Nova Carthago’da yetişen güllerin özelliği ise tüm kış boyunca açmasıdır. İtalya’da güllerin sonbahardan itibaren açmaması nedeniyle, Roma’da lüks ömrün gül tüketimini körüklemesi karşısında, gül talebine yanıt vermek için Nova Carthago ve Mısır’dan gül getiriliyordu. Romalılar topraklarına yeni eyaletler katınca Roma’nın buğday ve tahıl gereksinimi Mısır ve öteki kolonilerden karşılanmaya başladı. Evvelden tahıl üretimi yapılan yerlerde artık gül yetiştiriliyordu!
Plinius, Romalıların Grek gülü, Greklerin ise Lychnis diye isimlendirdiği gülün ne kokusunun ne de görünüşünün kayda paha bir tarafı olmadığını söyler. Daha sonra bu gülün nemli yerlerde yetiştiğini belirterek gül ile gül yetiştirilen yerlerin toprakları ortasındaki bağlantıyı anlatır. ‘Küçük Grek Gülü’ olarak isimlendirilen diğer bir güle de değinen Plinius, bu gülün yapraklarının çok büyük olduğunu, lakin daima gonca biçiminde kapalı olduğunu, lakin elle dokunulduğunda yapraklarının açıldığını söyler.
Rodos sikkesi. GÜLE AİT ARKEOLOJİK BULUNTU VE BULGULAR
Güle ilişkin birinci resimsel betimlemeleri ise Grek kültüründen çok evvel Minoslarda, MÖ 1600-1500 civarında Girit’teki saray fresklerinde görebiliriz. Miken tabletlerinde gül yağından/parfümünden kelam edilmesi nedeniyle, Geç Bronz çağında gülün yalnızca bilinmekle kalmayıp ondan farklı biçimlerde yararlanıldığını söyleyebiliriz. MÖ 7.-6. yüzyıllarda aryballos ismi verilen, yüksekliği 10 cm. yi geçmeyen pişmiş toprak kaplarda koruma edilen parfüm ve balsamlar ortasında gül yağının da olduğunu varsayabiliriz. MÖ 6. yüzyılda başlara gül çelengi takıldığını, gülün aşkın ve zarafetin simgesi olduğunu, Tanrıça Afrodit’le bağdaştırıldığını yazılı kaynaklardan öğreniyoruz. Tarihçi Herodot’un transferinden da en geç MÖ 5. yüzyılda çeşitli gül tiplerinin bilindiğini yahut yetiştirildiğini söyleyebiliriz. MÖ 4. yüzyılda vazo fotoğraflarında bitkisel motif ve bezemelerin karmaşıklaşmasıyla birlikte öbür bitki ve çiçeklerin yanında gül de kendine yer edinmiştir. Sikkeler üzerindeki birinci gül tasviri ise ismi gülle bağdaştırılan Rodos kenti sikkelerinde karşımıza çıkar. Rodos sikke basımına MÖ 408-407’de başlamış ve sonrasında yirmi yıl kadar bastırdığı sikkelerde güle yer vermiştir.
Helenistik periyot edebiyatta pastoral şiirin, konut mimarisinde villaların ve bahçe kültürünün ön plana çıktığı bir periyottur. Bu devirde gülün de ayrıcalıklı bir yeri vardır. Helenistik devirden gül tasvirine örnek olarak Pergamon’daki (Bergama) V. Saray’ın altar yerinin taban mozaiğinde bulunan güller gösterilebilir. Erken İmparatorluk devri gül tasvirlerinden ise Roma’dan Casa di Livia konutundaki freskleri, Pompei’den bir villanın kabul salonu fresklerini örnek verebiliriz. MS 4. yüzyılın birinci çeyreğine tarihlenen, Sicilya’da Piazza Armerina yakınlarında bulunan Villa Casale’deki meşhur ‘Bikinili Kızlar’ mozaiğinde, atletizm yarışlarında birincilik kazanan bir bayanın ödül olarak başına defne yapraklarıyla yapılmış taç yerine güllü bir taç koyması epeyce dikkat caziptir. Kartaca’da bulunan ve MS geç 4. yüzyıla tarihlenen ‘Dominus Iulius’ mozaiği, gül hasadını göstermesi açısından enteresan olduğu kadar, Kuzey Afrika’da, Geç Antik periyotta endüstriyel gül yetiştiriciliğine de bir ispat olarak kıymetlendirilebilir. Paganizmden Hıristiyanlığa geçişte gülle bağlı olan merasim ve şölenler reddedilmiştir. Fakat MS geç 4. yüzyıldan itibaren yeni bir fotoğraf lisanı oluşturulmuş ve gül, din uğruna ölen sevgililerin, öldükten sonra dirilmenin, öteki dünyada memnun ve huzurlu hayatın simgesi olmuştur.
GÜL YAĞI, GÜL SUYU, GÜL PARFÜMÜ
Roma kaynakları beğenilen kokulu yağ ve merhemlerin Doğu’nun ve bilhassa de Perslerin buluşu olduğunu aktarırlar. Bu yağ ve merhemler, başlangıçta kültsel merasimlerde yahut kült heykelinin yağ ve balsamlarla ovulmasında ve cenaze merasimlerinde daha sonraları şölen üzere toplu yenen yemeklerde, sabah uyandıktan sonra banyo sırasında ve sonrasında kullanılmaktaydı. Kelam konusu yağlar ortasında gülyağı da bulunuyordu. Gülün ilahlara has bir bitki olmaktan çıkıp dünyevileşmesi sürecinde, gül yağı ve gül parfümü de müstesna yere sahip olanların manevi manada başkalarından farklı kılınmasına aracı bir husus olmaktan çıkıp sıradanlaşır, ölümlülerce “dikkat çekme” eforunun bir aracı durumuna dönüşür. Bu sürecin Geç Arkaik devirde başladığını varsayabiliriz. Hellenistik devrin şatafatını başlangıçta reddeden ancak Kıta Yunanistan’ı, Anadolu, Mısır ve Suriye topraklarında egemenliği eline geçirdikten sonra yavaş yavaş kültürel manada Grek ömür biçimini benimseyen Erken İmparatorluk Periyodu Roma’sında artık muhtaçlık olarak görülen hususlar ortasında gülyağı yahut gül balsamı üzere unsurlar de bulunuyordu.
BAHARIN SİMGESİ OLARAK GÜL
Günümüzde olduğu üzere geçmişteki algı da baharın gelişinin güllerin açmasıyla, gülün açmasının baharın gelişiyle olduğu tarafındadır. Yazılı kaynaklar her ne kadar çok evvelden baharın gelişini yahut bahar ayını gülle özdeşleştirseler de antik periyot yapıtlarında gülün baharın simgesi olarak gösterilmesi ekseriyetle Roma devrine rastlar. Bilhassa dört mevsimi gösteren mozaiklerde yahut ‘mevsim lahitleri’ olarak isimlendirilen lahitlerde gül, elinde gül demeti tutan yahut başında gül çelengi olan genç bir bayan olarak gösterilir.
GÜL VE AŞK
Aşk tanrıçası Afrodit’in simgesi de güldür. Arkaik devirden başlayarak aşka dair pek çok şiir ve düz yazıda her ikisi birlikte anılır. Sevenler sevdiklerine gül çelengiyle masraf. Roma kaynaklarında gelinin başında gülün de olduğu çeşitli çiçeklerden oluşan bir çelenk taşıdığına değinilir. Gelin çelengi bu formuyla rahmet ve üretkenliğe işaret eder.
ÖZEL HAYATTA GÜL
Grekler toplu yapılan alkollü yemeklerinde bir ortaya geldikleri yeri sarmaşık kolu ve çeşitli çiçeklerle süslemekle kalmıyor, başlarında da beğenilen kokulu çiçeklerden ve bilhassa de gülden çelenkler taşıyorlardı. Greklerin şölen geleneği Romalılara da geçmiş, başlarda gül çelengi taşıma adeti devam etmiştir. Romalıların yaptığı “gül yemeği” ve alkollü partilerinin en kıymetlisinin İmparator Nero tarafından düzenlenmiş olduğunu söyleyebiliriz.
GÜL VE ÖLÜM
Campania’daki bir mezar odasında bulunan tasvir, gülün tazeliğin ve hoşluğun olduğu kadar solmanın ve faniliğin de simgesi olduğunu göstererek güle ait yeni bir sembolik boyuta işaret eder. Birinci evvel Geç Klasik devirde değinilen gülün solması ve dünyada geçicilik teması Helenistik periyottan itibaren de şairlerin esas bahislerinden biri olmuş ve Orta Bizans devrine dek gülün solması hastalık, yaşlılık ve vefatla bağdaştırılmıştır. Bilhassa mezar epigramlarında genç yaşta ölme, narin bir çiçeğin yahut gülün açmaktayken koparılmasına benzetilir.
ÖLÜ KÜLTÜ VE GÜL
Antik Roma’da şölen ve merasimlerde çelenkleri hazırlayanların oluşturduğu, kendilerine ‘coronarii’ ya da bayanlardan oluşuyorsa ‘coronariae’ ismi verilen çelenkçiler bir meslek kümesi olarak ortaya çıkmıştır. Roma devri lahitlerinde bu meslek kümesi çalışırken gösterilmiştir. Bu lahitlerde gül girlandlarını sepetlerle taşıyanların rosalia ismi verilen ve mayıs ayında yapılan, ilkbaharın gelişini kutlamaya yönelik şenliklerle ilgili olduğu öne sürülebilir.
Rosalia merasimi kesintisiz olarak Hıristiyanlık devrine dek devam etmiştir. Birebir merasim içerik değiştirerek Hıristiyanların merasim geçidi olarak devam eder. Rosalia Festivali’nin öteki bir tarafı de mezarlıklarda ve ölen kişinin mezarı başında yapılan törenlerdir. Gülle ilgili ve yeniden mayıs ayı başlarında, muhtemelen 9-13 Mayıs tarihleri ortasında yapılan başka bir şölen de Roma ordusunun Rosaliae Signorum şenliğidir. Bu merasimde ordu flamaları gül ve gül çelenkleriyle süslenirdi.
Anadolu’da gül dikimi ve gülsuyu üretimi yapıldığını ise ünlü gezgin İbn-i Batuta’nın seyahatnamesinden öğrenmekteyiz. 20. yüzyılda Bulgaristan’dan Anadolu’ya yapılan göçlerle gül tarımı ile ilgilenenler yine gül üretimini canlandırmıştır. Günümüzde ise gelişen sanayi ile birlikte gül, bilhassa farmakolojide, gül suyu, gül yağı olarak kullanılır ve gül lokumu, gül şerbeti olarak tüketilir.
*Süleyman Demirel Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü